آجر قزاقی چیست؟

مجموعه آجر سنتی حیدری اولین مجموعه تولید کننده آجر سنتی رنگی و آجر قزاقی در ایران با دارا بودن مجوز از سازمان میراث فرهنگی ایران

آجر قزاقی به کدام نوع آجر گفته می‌شود؟ در چه ابعاد و اندازه‌ها و رنگهایی تولید می‌شود؟  آجر قزاقی چطور تهیه می‌شود و وجه تسمیه و علت نامگذاری آن چیست؟ ویژگیهای آجر نمای قزاقی و علل محبوبیت آن کدامند؟ اانتخاب خاک در تولید آجر قزاقی چقدر مهم است؟ جایگاه آجر در معماری سنتی و معاصر ایران چیست؟ علت اقبال مردم به استفاده از آجر در نماهای داخلی خانه چیست؟

با ما همراه باشید تا جواب این سوالها را بگیرید.

آجر قزاقی به نوعی از آجرهای توپر سنتی یا دست‌ساز(در ابعاد ۲۰در ۱۰ در ۵ونیم) گفته می‌شود که از خاک رس به صورت دستی تهیه می‌شوند. آجرهای قزاقی به علت کیفیت خوب و زیبایی، در نمای ساختمان و نمای دیوارهای داخلی استفاده می‌شوند و از پرطرفدارترین آجرها در این زمینه هستند.

اهمیت استفاده از آجر در نمای ساختمان

برخی از علل محبوبیت استفاده از آجر در نمای ساختمان عبارتند از:

• ارزان بودن به جهت در دسترس بودن مواد اولیه
• تولید آسان در قالبهای پرکاربرد و متنوع
• استحکام در نصب
• عدم نیاز به پوشش و روکش یا هر نوع پرداخت (نگهداری آسان و عدم نیاز به رنگ زدن یا تمیزکاری)
• امکان ایجاد خلاقیت زیاد در نما و عدم نیاز به ابزار خاص
• مقاومت خوب در برابر آتش
• تا حدود خوبی، عایق حرارتی و صوتی بودن(کاهش هزینه های مربوط به سرمایش و گرمایش خانه)
• قیمت مناسبتر هنگام فروش دوباره بنا
• تنوع رنگ و ثبات رنگ(به جهت طبیعی بودن رنگ و عدم استفاده از رنگدانه)
• سازگاری خوب آجر با تغییرات جوی

بدیهی است خصوصیاتی که برشمردیم در مورد آجرهای مرغوب است. مثلا آجری که پوک یا توخالی باشد ترک می‌خورد و می شکند. اینجاست که معتبر بودن مجموعه ای که از آن خرید می‌کنید اهمیت خود را نشان می‌دهد. در ادامه در مورد ویژگیهای ذکر شده به تفصیل بیشتری صحبت خواهد شد.

نحوه تهیه آجر قزاقی به این شکل است که خاک رس سرند شده، پس از عمل‌آوری، تبدیل به گل می‌شود. سپس  درون قالب‌های چوبی قالب‌گیری می‌شود. گل‌های قالبگیری شده در برابر هوا و آفتاب خشک می‌شوند و سپس در کوره حرارت می‌بینند.

وقتی به جستجو در اینترنت می‌پردازید معمولا در مورد علت نامگذاری آجر قزاقی به این داستان برمی‌خورید که: پیش از جنگ جهانی اول، قزاق‌هایی که وارد ایران شدند سربازخانه های خودشان را با آجرهایی سفید می‌ساختند که ابعاد آنها ۵ در ۱۰ در ۲۰ بود که این آجرها به آجرهای قزاقی معروف شدند. این در حالی است که  آقای حیدری که یکی از مدیران مجموعه آجرسازی حیدری است معتقد است که علت نامگذاری آجرقزاقی چنین چیزی نمی‌تواند باشد زیرا در آن زمان مساجد، بقعه‌ها و کاروانسرهایی توسط خود ایرانیها با آجر قزاقی درست می‌شده‌اند. ایشان با اشاره به این نکته که بسیاری از کلمات به مرور زمان تغییر می‌کنند (مثلا هگمتانه به همدان تغییر کرده است) بیان داشت: احتمال می‌رود کلمه قزاقی هم در ابتدا “جذب‌آبی” بوده باشد که به مرور زمان به کلمه قزاقی تبدیل شده باشد چراکه قدرت جذب آب آجر قزاقی بالاست. آقای حیدری که خود فرزند بنیانگذار مجموعه آجرسنتی حیدری است و از سال ۶۸ عضو این مجموعه و هم اکنون از مدیران آن است با بیان اینکه در مورد آجرهای سنتی با بسیاری از قدیمی‌های این صنعت مصاحبه کرده است ادامه داد: همچنین ممکن است آجر ختایی که یکی دیگر از انواع آجر سنتی است تغییر یافته کلمه “خط‌‌آبی” باشد زیرا از این نوع آجر در بام و کف استفاده می‌شده است و به گونه ای به کار گرفته می‌شده‌اند که آب را به سمت پایین خط داده و هدایت نمایند.

پیش از انقلاب، به درخواست وزارت میراث فرهنگی وقت، کارخانه “آجر سازی حیدری” توانست بدون استفاده از مواد شیمیایی و به صورت طبیعی آجر قزاقی سرخ رنگ تولید کند که از این آجرها در مرمت آثار باستانی بسیاری استفاده شده است. هم اکنون نیز  آجر سازی حیدری به عنوان اولین تولیدکننده آجر قزاقی قرمز و به خاطر آجرهای مستحکم و مرغوب خود که هم در رنگ و هم کیفیت، پایدار هستند، تحت حمایت سازمان میراث فرهنگی  است.

شاید شنیده باشید که آجرهای قزاقی در ابعاد(طول،عرض،ضخامت) مختلفی ساخته می‌شو.تد و اینکه به طور کلی آجرهای قزاقی بر اساس ابعاد و شکل قالبشان نامهایی به خود می‌گیرند که اجر قزاقی کامل، آجر قزاقی نیمه، آجر قزاقی پلاک، اجر قزاقی ختایی، کلی‌ترین آنها هستند و دیگر اشکال عبارتند از: ، آجر قزاقی ال لب تیز، ال لب‌گرد، دور ستون، گلدار و …

همچنین  شاید شنیده ‌اید که آجرهای قزاقی مربعی در ابعاد ۲۰ در ۲۰ با ضخامت ۴ و نیم سانتیمتر، نیز آجر ختایی گفته می‌شود که معمولا در کف ساختمان استفاده می‌شود. اما اینها در واقع اشتباهات رایجی هستند که به خاطر یکی و معادل دانستن آجر قزاقی با آجر سنتی پیش آمده‌اند اما واقعیت ان است که آجر قزاقی یک نوع آجر سنتی است. آجر قزاقی که در گذشته به آن آجر شسته نیز می‌گفتند به آجر سنتی در ابعاد ۲۰ و ۱۰ و ۵ونیم سانتی‌متر گفته می‌شود و حال آنکه از انواع دیگر آجر سنتی می‌توانیم به آجر نظامی(۴۰در ۴۰ در ۵)، آجر ختایی(۳۰در۳۰در۵) و آجر چهارگوش(۲۰در ۲۰در ۴و۵) اشاره کنیم که ابعاد آنها داخل پرانتز ذکر شده‌اند.

همچنین آجر قزاقی روستیک که امروزه بیش از پیش شنیده می‌شود آجرهای قزاقی صنعتی هستند که سطح آنها به جهت  طبیعی‌تر به نظر رسیدن، ناهموار شده است.  استحکام بالای آجر، پیش‌شرط عملیات روستیک‌سازی است.

آجر قزاقی در طیف رنگی زرد تا قهوه ای تولید می‌شود . برخی از متعارف‌ترین رنگهای آجر قزاقی عبارتند از:

سفید یا زرد کمرنگ یا کرم(بهی)، زرد، گلبهی، پوست پیازی، و قرمز اخرایی، حنایی و آتشی است.

همچنین آجرهای قزاقی ابلق(خالدار)، ترکیبی از دو یا سه رنگ هستند.

همانطور که گفتیم آجرهای قزاقی به صورت دست‌ساز و سنتی و بدون دخالت مواد شیمیایی تهیه می‌شوند. در این‌صورت این سوال پیش می‌آید که پس چطور اینهمه تنوع رنگ را در خصوص آجرهای قزاقی شاهد هستیم؟ به عبارت دیگر، چطور آجر قزاقی به طور طبیعی رنگهای متفاوت می‌گیرد؟

جواب این است: میزان و زمان حرارتی که به قالبهای گلی داده می‌شود و میزان فاصله آنها از آتش و نیز نوع سوخت مورد استفاده در کوره (مثلا نفت یا گازوییل) و ترکیب مواد موجود در خاک رس اولیه، موجب ایجاد رنگهای متنوع در آجر می‌شود.

وجود اکسیدفلزهای موجود در خاک مثل اکسیدهای مختلف آهن از علل  رنگی شدن قالبهای گلی آجر پس از پخت است. آجرهای قزاقی رنگی به جهت اینکه در پروسه تولید به دقت بیشتری نیاز دارند گرانتر از آجر سفید هستند. آجرهای رنگ سفیدرنگ(کرم یا زرد کمرنگ )به نام بهی هم معروف هستند

آجرهای قزاقی سفید به جهت اینکه میران متعادلتری از حرارت، دریافت می‌کنند از استحکام بالاتری برخوردار هستند. همچنین بدنه و نبشهای صاف اجرهای سفید قزاقی انها را به یکی از مرغوب ترین نوع آجرنماهای قزاقی تبدیل کرده است.

آجر ها معمولاً به رنگ آجری شناخته می‌شوند و گرچه امروزه آجر در رنگهای مختلف موجود است اما به نظر می رسد همچنان محبوب‌ترین رنگ برای آجرهای نما، رنگهای گرم طیف زرد تا قهوه ای است که در میانه این طیف، رنگهای خانواده قرمز، قرار می‌گیرند. این رنگها می‌توانند فضاهایی را که در آن مورد استفاده قرار می گیرند، گرما ببخشند.

یکی از علل مرغوبیت آجر قزاقی حیدری، همکاری مهندسان خاکشناسی زبده با این مجموعه است. مسلما نوع مواد موجود در خاک بر رنگ و کیفیت آجر تاثیر می‌گذارد. مثلا

عدم وجود آهک در خاک آجر نمای قزاقی، موجب عدم ایجاد ترک خوردگی یا شکستگی روی سطح آجر می‌شود.

وحود نمک در خاک آجر، موجب شوره زدن آجر و بدنما شدن آن می‌شود.

استفاده از خاک درست،سازنده را بی‌نیاز از مصرف رنگدانه  برای تولید آجر قزاقی رنگی می‌کند و لذا کیفیت، دوام و ماندگاری رنگ آجر را تضمین می‌کند.

آجرهای خوب وقتی به یکدیگر برخورد می‌کنند صدای زنگ مانندی از آنها شنیده می‌شود. این صدا حاکی از  آن است که آجرها از توپری و مقاومت خوبی برخوردار هستند و میزان جذب آب آنها کم است.

استاندارد ایران برای میزان جذب آب در آجر های دستی، حداکثر ۲۰ درصد است.

توجه داشته باشید که یک آجر خوب باید بتواند تا اندازه‌ای آب را به خود جذب کند کند تا بتواند به خوبی با ملات ترکیب شود و دیواره مستحکمی ایجاد نماید. بر اساس استاندارد ایران، یک آجر خوب باید حداقل ۸ درصد قدرت جذب آب داشته باشد.

• آجر خوب را نمی توان با ناخن خراشید یعنی سختی کافی دارد.
• رنگ روی آجر با داخل آجر یکی است.
• بافت آجر یکنواخت و همگن است و سطح آن بدون حفره است.
• آجرها هنگام برخورد به هم صدای زنگ می‌دهند.

آجر قزاقی علاوه بر القای حس طبیعی و نوستالوژیک، خصوصیات فنی ای دارد  که موجب محبوبیت  بیشتر آن می‌شود:

آجر قزاقی اصل  به جهت طبیعی بودن رنگش، در برابر آفتاب و باران تغییر رنگ نمی‌دهد و دارای ثبات رنگ است.

سازگاری خوب آجر با تغییرات جوی از بارزترین خصوصیات آجر است که موجب تداوم کاربرد آجر در طول تاریخ شده است. این خصوصیت موجب کم شدن زحمت تعمیرات و بازسازی می‌شود. در این رابطه توجه شما را به ضریب انقباض وانبساط ناچیز ۳هزارم درصدی آجر جلب می‌کنیم.

آجرهای ساختمانی تا حدود خوبی، عایق حرارتی و صوتی  هستند. این ویژگی موجب کاهش هزینه های مربوط به سرمایش و گرمایش خانه می‌شود.همچنین یک دیوار ۲۲ سانتی از آجر ساختمانی، در برابر آتش‌سوزی تاحدود شش ساعت مقاومت دارد.

استحکام در نصب یکی از امتیازات استفاده از آجر سنتی در نماست. این ویژگی موجب کاهش امکان سقوط اجر از سطح نما می‌شود. علت این استحکام از آنجا نشات می‌گیرد که آجر به علت قدرت جذب مناسب آب، به خوبی با ملات ترکیب شده و در آن محکم می‌شود.

عدم نیاز به پوشش و روکش یا هر نوع پرداخت، یک امتیاز دیگر استفاده از آجر سنتی در نماست که هم موجب ارزان‌تر تمام شدن هزینه‌ها می‌شود و  هم نگهداری بنا به عللی چون عدم نیاز به رنگ زدن یا تمیزکاری آسان می‌شود.

نکته آخر اینکه ساختمانهای با نمای آجر قزاقی، بیمه پایین تری پرداخت می‌کنند. همچنین هنگام فروش دوباره، دست کم ۶ درصد بالاتر از بناهای مشابه قیمت‌گذاری می‌شوند.

ابعاد آجر و ویژگیهای فیزیکی آن به گونه‌ای است که می‌توانند به خوبی در یکدیگر قفل و بست شوند به ویژه در گوشه‌ها و محل تلاقی دو دیوار. این ویژگی موجب می شود که دست معمار برای خلاقیت به خرج دادن و ایجاد اشکال مهندسی گوناگون باز باشد و به همین دلیل است که از دیرباز شاهد استفاده از آجر در سازه‌های گنبدی،طاق ها و قوس ها بوده‌ایم.

از مزایای دیگر آجرنمای قزاقی این است که می تواند چه به صورت مستقل و چه در کنار دیگر مصالح- مورد استفاده در نما همچون سنگ-به کار رود و با آنها هماهنگ شود. باز بودن دست معمار در چیدن آجرها به اشکال مختلف موجب می‌شود که بتواند نماهای بی‌بدیل و منحصربه  فرد خلق کند.

در محبوبیت آجر برای ایرانیان، همین سخن بس که هم تاریخی است و هم طبیعی. چیزی که دیدنش موجب اتصال ما به خاستگاه های وجودیمان شود، بی شک حس خوبی در ما ایجاد می‌کند و این خاستگاه‌ها همانا مام زمین و مام وطن هستند.

آجر از سرشته شدن خاک با آب و باد و آفتاب و آتش ساخته می‌شود و بنابراین شاید بتوان گفت که محل ملاقات عناصر چهارگانه طبیعی و نمادکاملی از طبیعت است و استفاده از آن در بنا حسس طبیعی، صمیمی و دلنشین را القا می‌کند.

استفاده از آجر در معماری ایرانی به قدمت تاریخ است. چنانچه بقایای کوره‌های سفال پزی و آجرپزی که در سیلک کاشان و شوش پیدا شده است متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد برآورد شده‌اند. طبیعی است که دیدن چیزی که ما را به تاریخ سرزمینمان و پدران و اجدادمان پیوند بزند حس خوشایندی در چشم و دلمان ایجاد می‌کند.

همین ویژگیهای ناب طبیعی و نوستالوژیک بودن آجر موجب شده است که از عرصه معماری معاصر و مدرن نیز حذف نشود و حتی سبکهای سنتی و مدرن را به یکدیگر پیوند دهد. عجیب آنکه امروزه استفاده کارشناسی شده از  آجر به عنوان یک عنصر معماری سنتی، جلوه های مدرن می آفریند.

امروزه شاهد استقبال عموم مردم از به کار بردن آجر در نمای ساختمان  و دیوارهای داخلی و حتی کف منزلشان هستیم و از سوی دیگر صاحبان مشاغل همچون هتل‌ها و رستورانهای سنتی و طراحان محوطه های کلاسیک و سنتی،با استفاده از آجر، فضاهایی با جذابیت و دلنوازی مثال‌زدنی خلق کرده‌اند.