آجر سنتی حیدری؛ علل موفقیت + نحوه کار و تولید
کارخانه آجر سنتی حیدری به کیفیت شهره بوده و هست. این تنها یک ادعا نیست بلکه یک حقیقت ثابت شده است. هنگامیکه انگلیسی‌ها برای دیوارکشی سفارت خود در تهران، با مجموعه آجرسنتی حیدری قرارداد بستند، تعدادی از آجرهای دستساز این مجموعه را به انگلستان برده و تحت آزمایشهای تخصصی بسیاری قرار دادند. آنها عمر آجرها و مقاومت آنها را حدود ۱۰۰۰ سال براورد کردند.
اگر کنجکاو شده‌اید بدانید که چه نکات و ظرایفی در تولید آجر سنتی حیدری رعایت می‌شود که آن را به آجرپزی طرف قردارد سازمان میراث فرهنگی، تبدیل کرده است با ما در این مقاله همراه باشید:
دلایل موفقیت و اعتبار آجر سنتی حیدری
- برخوردار ی از تجربه گرانبهای استاد علیرضا حیدری (پدر آجر سنتی ایران) ، که ازسال ۱۳۳۷ در این حرفه به طور جدی و مداوم فعالیت داشته اند.
- اداره مجموعه با راهنمایی پدر توسط فرزندان استاد.
- برخورداری از مروغوبترین خاک رس ایران و حتی دنیا در محل کارخانه به وسعت ۴۰/۰۰۰ متر مربع.
- وجود ۲۱ واحد کوره دستی ، مخصوص پخت آجر سنتی.
- برخوردار ی از انشعاب گاز صنعتی.
- داشتن سهمیه سوخت مازوت ( نفت کوره ) از شرکت پخش فرآورده های نفتی تهران.
- همکاری استاد کاران و پیشکسوتان در حرفه تولید آجر سنتی ائم از قالبداران ، کورچینها ، وکوره سوزهای حرفه ای با مجموعه آجر سنتی حیدری (توضیح اینکه برخی از این عزیزان، ۳ نسل متوالی در کنار ما بوده واکنون نیز با افتخار ، از وجود این اساتید بر خوددار هستیم.
- والبته با افتخار همکاری پیوسته بسیاری از پیشکسوتان عرصه معماری، با این مجموعه ، مارا در تولید هرچه با کیفیت محصولات ، یاری نموده است.
تعهد صادقانه به کار، اولین اصل مجموعه
مجموعه آجر سنتی حیدری بیش از ۷۰ سال است که در عرصه آجر و معماری کشور، می‌درخشد و این مهم آسان به دست نیامده است. این مجموعه برای تولید هر واحد آجر، انرژی، وقت و دقت و توجه بسیاری صرف میکند تا تعهد خود برای تولید آجر شایسته ایران و ایرانی را کامل به جا آورد.
شاید چنین ارقامی به خوبی گویای تلاش متعهدانه این مجموعه باشد: برای تبدیل خاک به خشت خام در مجموعه آجر سنتی حیدری، بیش از یک سال زمان لازم است. همچنین در این کارخانه برای پخته شدن هر واحد خشت خام در کوره، بیش از ۲۰ روز زمان صرف می‌شود.
معرفی کلی مجموعه اجر سنتی حیدری
آجرپزی حیدری توسط استاد علیرضا حیدری در سالهای پیش از انقلاب، بنیان گذاشته شد. استاد حیدری از پیشکسوتان صنعت آجر در ایران است و به علت احیای آجر سنتی قزاقی در زمانی که می‌رفت به فراموشی سپرده شود، پدر آجر ایران لقب گرفته است.
ایشان در زمانی که آجرهای قزاقی تنها در رنگ سفید یا بهی ساخته می‌شد و طرفداران خود را از دست داده بود توانستند با تلاش شبانه روزی و انجام آزمایشهای متعدد، این نوع آجر را در رنگهای متنوع تولید کنند و جان تازه ای به معماری ملی و ایرانی ببخشند.
معرفی کلی انوع آجرهای سنتی حیدری
آجرپزی حیدری به طور تخصصی در زمینه آجر سنتی و دستساز کار میکند و آجرهایی مقاوم وتوپر با بافت زیبا و سطوح صاف و گونیا در ابعاد و رنگهای طبیعی متنوع تولید میکند.
آجرهای سنتی حیدری در ابعاد قزاقی، نیمه، پلاک، چهارگوش(نظامی، خطایی و ابعاد سفارشی ) و در رنگهای حنایی روشن، حنایی ملایم، حنایی تیره، سفید بهی، سفیدگلبهی، خاکی، قرمز(بنفش روشن) و رنگ ترکیبی ( ابلق یا خالدار ) تولید می‌شوند.
آجرهای سنتی حیدری به جهت مقاومت بالا و زیبایی هم در ساخت بنا و سفت کاری و هم در نما و کف استفاده می‌شوند. اما از آنجا که هر واحد آجر سنتی یک اثر هنری و صنایع دستی بوده و کار دست استادکاران این مرز و بوم است، اغلب در نما استفاده می‌شود.حوه تولید آجر سنتی حیدری
همانطور که می دانید آجرهای سنتی از خاک رس درست می‌شوند. خاک رس تبدیل به گل شده و پس از قالبگیری و خشک شدن در برابر هوا و آفتاب، وارد کوره شده و با پخته شدن، تبدیل به آجر می‌شود.
اما این نحوه تولید چند سطری که گفته شد تنها روی کاغذ، قابل قبول است. در عمل چنان ظرایف بسیاری در پخت آجر وجود دارد که بیان آنها یک کتاب خواهد شد. در ادامه به صورت خلاصه و تیتروار به مراحل تولید آجر سنتی در مجموعه آجرپزی حیدری و برخی نکاتی که در این مجموعه برای تولید آجر مرغوب و بادوام، به کار گرفته می‌شود، اشاره می‌کنیم:
عمل‌آوری خاک رس استخراج شده از معدن
خاک رسی که از معدن استخراج می‌شود بلافاصله آماده استفاده و گل شدن نیست بلکه باید بین یک تا یک و نیم سال زمان از استخراج آن بگذرد و در این فاصله مورد عمل‌آوری قرار گیرد. اما چرا؟
جهت بالابردن کیفیت خشتهای تولیدی، خاک رس استخراج شده در محلی مناسب دپو می‌شود و در طول یکسال حداقل دوبار برگردان و مخلوط می‌شود.
از آنجا که رگه‌های خاک از نظر نوع و کیفیت متفاوت هستند، عملیات برگردان و مخلوط خاک موجب ترکیب رگه‌های مختلف کل خاک رس استخراجی می‌شود و بنابراین کیفیت خاک و متعاقب آن کیفیت خشتهای تولید شده از آن خاک، بالا می‌رود.
از آنجا که هزاران سال طول می‌کشد تا خاکی به ارتفاع یک متر در زمین به وجود بیاید بنابراین طبیعی است که رگه‌های خاک به جهت متفاوت بودن نوع سنگهایی که در نهایت تبدیل به خاک رس شده‌اند، متفاوت باشد. این رگه‌های خاک، از نظراتی همچون میزان چسبندگی، نرمی و زبری، میزان وجود ماسه بادی و امکان وجود خاکهای سوخته، با هم متفاوت هستند بنابراین مخلوط و برگردان کردن خاک برای به دست دادن یک خاک همگن و باکیفیت، ضروری است.
همچنین گذر حداقل یک فصل سرد و بارانی و یک فصل گرم در تکمیل فرآیند تبدیل خاک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
مرغوب بودن معادن خاک رس خاتون‌آباد
همانطور که در بخش قابل متوجه شدید، خود خاک رس و میران چسبندگی و مرغوب بود آن نیز در کیفیت خشت و آجر نهایی موثر است. در این راستا باید گفت که مرغوب بودن خاک رس، یکی از ویژگیهای منطقه خاتون آباد(پاکدشت) تهران است که معدن مجموعه آجرسنتی حیدری نیز در آن واقع است.
معدن آجرپزی حیدری یکی از بی‌نظیرترین معادن خاک رس دنیاست. شاهد مدعای ما آن است که حدود ۲۰ سال پیش، برخی از شرکتهای ژاپنی خاک معادن اطراف را خریداری کرده، برده و مورد آزمایش قرار دادند و همچنان در پی خریداری خاک معادن مجموعه حیدری هستند.
اما استاد علیرضا حیدری و فرزندان او همواره مخالف چنین رویکردی بوده‌اند چرا که علاوه بر عِرقی که به خاک دارند برحسب حرفه خود، ارزش و قدر خاک را می‌دانند.
عملیات ویبره نمودن خاک، ایجاد آبخوره و گلسازی
خاک رس عمل‌آوری شده پس از گذشت یک سال زمان، به نزدیکترین محل خشت‌زنی منتقل می‌شود. در آنجا بوسیله کارگران، سرند (ویبره ) می‌شود تا سنگ‌ریزه‌ها ی موجود در خاک جدا شود.
پس از آن، خاک رس خالص، در محل مخصوص آبخوره در حجم کم دپو می‌شود. سپس افراد مجرب در امر گلسازی، به صورت آبخوره، طی چند مرحله به آن آب اضافه می‌کنند. پس از آنکه کل آبخوره خیس کشید آن را برگردان می‌کنند و روی آن را با پلاستیک‌های مخصوص uv می‌پوشانند تا آماده انتقال به میدان یا سوله قالبداری شود.
آماده‌سازی گل جهت تولید خشت خام
بعد از اتمام عملیات گِل‌سازی و گذشت حداقل ۳۶ ساعت، گل‌ها بوسیله قالبدار به محل خشت‌زنی منتقل شده و ورز داده می‌شود.
ورز دادن موجب می‌شود تا تمامی قسمتهای گل با یکدیگر مخلوط شود. این کار تاثیر چشمگیری در بالا رفتن کیفیت خشتهای تولید شده دارد. به همین دلیل تمامی قالبداران مجموعه “آجر سنتی حیدری” موظف به رعایت این نکته هستند.
چونه و چونه‌گیری جهت قالبداری
شاگرد قالبدار یا همان چونه‌گیر، پس از عمل آوری گل آن را به شکل توده‌های توپی‌شکلی درمی‌آورد که به آنها چونه گفته می‌شود. اندازه چونه‌ها بسته به نوع قالبها، متفاوت است.
قالبداری یا قالبگیری
پس از عمل‌آوری گل، استادکار قالبدار (قالب‌گیر)، آن را در قالب‌های چوبی می‌گذارد و چند بار قالب را به زمین می‌کوبد تا قالب به صورت اصولی پر شود و گل کاملا به شکل قالب درآید. قالبدار سپس با مهارت تمام قالب را خالی میکند. در این مرحله گل کاملا به شکل قالب درآمده و عمل قالبگیری انجام شده است.
ایجاد تغییر در روش کوره چینی آجر سنتی
روش کوره چینی انباری یکی از متداول ترین روش های کوره‌چینی است که در حرفه کوره‌پزی، به ویژه در کوره‌های آجر سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این روش آجرچینی بیشتر برای پخت آجرهای سفید یا بهی توسط سوخت گاز استفاده می‌شود. زیرا در این صورت، نیازی به فاصله‌گذاری بین خشتهای چیده شده داخل کوره نیست. اما نظر به تغییرات اساسی به وجود آمده در نحوه تولید آجرهای سنتی، مجموعه “آجر سنتی حیدری” به منظور بالا بردن کیفیت هر چه بیشتر آجرهای تولیدی خود ، از اوایل دهه هفتاد، تغییراتی در روش کار مجموعه به وجود آورد.
یکی از این تغییرات ایجاد فاصله بین خشتهای چیده شده در کوره بود که موجب چرخش هر چه بیشتر شعله های آتش و بنابراین بالا رفتن کیفیت پخت می‌شد.
“مجموعه آجرسنتی حیدری” پس از بارها آزمایش و مشاهده نتیجه مطلوب، تصمیم به عملیاتی کردن این روش کوره‌چینی گرفت و از آن پس تمام کوره های گازسوز آجر قزاقی سفید یا بهی در مجموعه آجرپزی حیدری، با این روش چیده می‌شوند.
ابداع روش تخت‌چینی برای تولید آجرهای سنتی رنگی
پیش از روش کوره چینی جدید و ابداعی مجموعه حیدری، تنها روش مرسوم کوره چینی برای پخت آجرهای سنتی، روش انباری بوده است و همچنان نیز تمامی کارخانه‌های تولید آجر از این روش استفاده می‌کنند. اما در اوایل دهه هفتاد، روش تخت‌چینی آجر داخل کوره برای اولین بار توسط استاد علیرضا حیدری ابداع شد.
در آن زمان، استاد پس از حدود ۲۰ ماه (نزدیک ۲ سال) تلاش بی‌وقفه و شبانه‌روزی و انجام آزمایشات متعدد برای تولید آجرهای سنتی قرمز (بدون استفاده از رنگدانه)، به تاثیر و اهمیت روش “تخت‌چینی” پی بردند.
ایشان طی روزها آزمایش و تحمل سوانح و حتی بستری شدن در بیمارستان، روشی برای تولید آجرهای قرمز مقاوم پیدا کردند. در این روش از سوخت ترکیبی استفاده می‌شد که شعله های رنگی ایجاد می‌کردند. همچنین استفاده از روش تخت‌چینی برای چیدن آجرهای خام داخل کوره و وجود فاصله بین آجرها، امکان چرخش شعله‌های رنگی در چهار طرف خشت را فراهم می‌کرد و به این ترتیب پس از سپری شدن حدود ۲۵ روز از روشن شده کوره و حرارت دیدن یکنواخت خشتهای خام، رنگ خاکستری آنها به رنگ حنایی وعنابی بسیار زیبا و خیره کننده، تغییر می‌یافت.پس از آن، روش تخت‌چینی به عنوان روش کوره‌چینی مجموعه حیدری، آموزش داده شده و عملیاتی شد.
اهمیت پخت حداکثری آجر سنتی
پخت حداکثری آجر سنتی، موجب قابلیت جذب آب مناسب برای آجر می‌شود. این قابلیت یکی از ویژگیهای اساسی آجر سنتی است که موجب چسبندگی آجر و ملات می‌شود. جالب این است که رطوبت موجود در آجر در سردترین فصل سرد نیز موجب ترک خوردن آجر نمی‌شود بلکه مانند عایق عمل کرده و موجب تنظیم سرمایش و گرمایش داخل ساختمان در فصلهای گرم و سرد می‌شود.
یکی از ویژگیهای بارز آجر سنتی (آجرهای قزاقی، پلاک، نیمه، چهارگوش، خطایی، نظامی و..) چسبندگی بسیاربالای این آجر به ملات یا اتصال فوق‌العاده آجر با بدنه ساختمان به واسطه ملات است.
هیچ آجری نمی‌تواند به اندازه آجرهای سنتی به ملات بچسبد و یا بوسیله ملات به بدنه ساختمان بچسبد و اینهمه استقامت داشته باشد. البته این مهم وقتی اتفاق میافتد که آجر سنتی به روش اصولی تولید شده باشد. مثلا یکی از اصول تولید آجر سنتی این است که باید مدت زمان پخت حداکثری را بگذراند که این زمان بیشتر از ۲۰ روز است. در این مدت آجر با حرارت یکنواخت و پیوسته، پخته می‌شود.
چنین آجری نه تنها در کوتاه‌مدت بلکه تا هزارسال دیگر دچار مشکل نمی‌شود. این در حالی است که برخی آجرپزی ها ظرف ۴و ۵ روز، آجر را از کوره بیرون می‌آورند.
عدد ۱۰۰۰ که در اینجا عنوان شد یک عدد مثالی نبود بلکه یک عدد واقعی است که خروجی آزمایشهای انگلیسی‌ها روی آجر سنتی حیدری است.
گران بودن سوخت موجب می‌شود که افرادی که مسوولیت و تعهد در قبال کارشان را نمی‌پذیرند، آجرهای با پخت ناکافی به مشتری بفروشند.
اگر پخت آجر سنتی، کامل نباشد چه اتفاقی میافتد؟
اما اگر پخت آجر سنتی کامل نباشد چه اتفاقی می افتد؟ آجر کمتر حرارت دیده، شاید قدرت جذب آب کمتری داشته باشد اما این یک مزیت نیست. چنانچه خاصیت خشت خام این است که آب چندانی جذب نمی‌کند اما با همان مقدار کم آب جذب شده نیز با یک سرمای جزئی و برودت هوا دچار مشکل می‌شود. خشت معیوب و با پخت کم همچون پنیر یخ‌زده ای که از هم وا می‌رود در مقابل سرما استقامت خود را از دست می‌دهد.
متاسفانه امروزه بسیار شاهد اتفاق افتادن چنین مشکلاتی در پروژه های مختلف هستیم که نمونه آن را در پروژه باملند دریاچه چیتگر یا خلیج فارس شاهد بودیم.
چرا مجموعه آجر سنتی حیدری همکاری خود را با پروژه باملند متوقف کرد؟
در پروژه باملند (در منطقه دریاچه خلیج‌فارس یا چیتگر) قرارداد خرید ۱ ملیون قالب آجر از آجرپزی حیدری بسته شده بود. اما مجموعه حیدری پس از ارسال حدود ۱۵۰ هزار آجر به محل، متوجه می‌شود که در آن پروژه، از آجرهای آجرپزی‌های دیگری نیز استفاده می‌شود و بنابراین همکاری با پروژه را متوقف میکند. چرا که ممکن بود کیفیت پایین احتمالی دیگر آجرها زحمات کارگران و استادکاران مجموعه حیدری را بی‌ارزش کند و همین اتفاق نیز افتاد.
دست‌اندرکاران پروژه باملند احتمالا به دلایلی همچون عجله، سهل انگاری یا بی‌تجربگی، اقدام به خرید آجرهایی از منطقه ساوه و ورامین کردند که یک هفته‌ای تولید می‌شدند و نتیجه این شد که بسیاری از آجرهای نما به خودی خود با کوچکترین سرما پایین ریختند. این در حالی است که ۱۳۰ الی ۱۴۰ هزار آجر ارسالی مجموعه آجر سنتی حیدری همچنان در نما وجود دارد که با پیکور و پتک و علم هم از نما جدا نمی‌شود.
کلام آخر
بدیهی است صرف یدک کشیدن نام سنتی، موجب کیفیت و استقامت آجر نمی‌شود بلکه باید تولید آن واقعا بر اساس دستورالعملهای اصولی تولید آجر سنتی انجام شود. دستورالعملهایی که متضمن وقت، حوصله و هزینه است و بنابراین تعهد و عشق می‌طلبد و با روحیه‌های منفعت‌جویانه و دلالی محور، هماهنگ نیست. روحیه و روشی که متاسفانه امروزه چه در صنعت آجرپزی و چه در دیگر زمینه‌ها بسیار شاهد آن هستیم. بنابراین می‌طلبد که هوشیاری و دقت بیشتری در تعاملات و معاملات خود داشته باشیم.