انواع آجر سنتی ؛ علت نامگذاری و کاربردها
آجر سنتی را معمولا به آجر قزاقی می‌شناسند. در حالیکه آجر قزاقی تنها یک نوع از انواع آجر سنتی است و البته شناخته‌شده‌ترین نوع آن. البته درست‌تر آن است که بگوییم آجر سنتی یک نوع بیشتر نیست که در ابعاد مختلف درست می‌شود. آجرهای سنتی بسته به ابعاد متفاوت، نامهای متفاوتی به خود گرفته اند که عبارتند از: قزاقی، پلاک، نیمه، چهارگوش، خطایی، نظامی و… . در کل می توانیم بگوییم که آجر سنتی به آجری گفته می‌شود که به روش سنتی و دستساز، بدون دخالت ماشین و بر مبنای اصول مشخص، درست می‌شود. آجرهای سنتی، توپر هستند، هم استقامت خوبی دارند و هم دوام خوبی و هم زیبایی خوبی. و البته درست تر آن است که بگوییم آجر سنتی از نظر دوام و زیبایی، سرآمد تمام انواع آجرها است. البته همه اینها به شرطی است که آجر سنتی به صورت اصولی درست شده باشد و فرآیندهای مربوط به تولید آجر از انتخاب خاک و عمل‌آوری خاک گرفته تا عمل‌آوری گل و قالب‌زنی و کوره چینی و پختن آجر، متعهدانه و بر مبنای علم و اصولی انجام شود. از آجرهای سنتی در نمای ساختمان، تزیینات داخلی ساختمان، سقف، کف و بام، محوطه سازی و نیز دیوارچینی و سفت‌کاری استفاده می‌شود. اما برسیم به ادعای بزرگی که در مورد آجر سنتی بیان کردیم(سرآمد بودن آن در میان تمام انواع آجرها) و برای ادعای خود گواه و شاهد ارایه کنیم: در استقامت و دوام آجر سنتی جای شک و مناقشه‌ای نیست چراکه ایران ما مملو از بناهای تاریخی آجری است که قدمت برخی از آن بناها بیش از هزار سال است. از نظر زیبایی هم همین شاهد بر ادعای ما کافی است که امروزه غالبا آجرهای سنتی در نما استفاده می‌شوند گرچه آجر سنتی به جهت استقامت و کیفیت، مناسب سفت کاری و دیوارچینی نیز هست. بافت طبیعی و زیبا، دوام کیفیت، عدم سقوط آجر از نما تا همیشه، داشتن رنگ طبیعی باثبات و تنوع رنگ و اندازه، تنها برخی از علل استفاده از آجر سنتی در نما هستند. آجرهای سنتی بسته به ابعاد متفاوت، نامهای متفاوتی به خود گرفته اند. پر رونق‌ترین و کاربردی‌ترین ابعاد برای آجر سنتی، ابعاد ۲۰*۱۰*۵.۵ است. به آجر سنتی‌ای که در این ابعاد ساخته شده باشد، آجر قزاقی می‌گویند. آجر سنتی‌ای که همان ابعاد آجر قزاقی را داشته باشد و تنها عرض آن، نصف عرض آجر قزاقی باشد، آجر نیمه نامیده می‌شود. آجری که همان ابعاد اجر قزاقی را داشته باشد اما ضخامت آن کمتر از ضخامت یک آجر قزاقی(آجر کامل) باشد را آجر پلاک می‌نامند و … . در ادامه مقاله، در مورد هر کدام از انواع آجرهای سنتی و ابعاد آنها صحبت خواهیم کرد: به آجر توپر سنتی و دستساز در ابعاد ۲۰*۱۰*۵.۵، آجر قزاقی یا کامل می‌گویند. علت نامگذاری این آجر سنتی مکعب‌مستطیلی، ارتباطی به ساخت قزاقخانه‌های روسی در ایران ندارد چرا که قدمت استفاده از آجر قزاقی بسیار بیشتر از این تاریخ (متجاوز از هزار سال پیش) است. به طوریکه حتی بقایای شهرهای زیرخاک مدفون شده دزفول، حاکی از استفاده از آجر قزاقی در ساخت بنا می‌باشد. احتمالا کلمه قزاقی، تغییر یافته کلمه “جذب‌آبی” است. زیرا یکی از ویژگی‌های آجر سنتی، قدرت جذب آب مناسب آن است که موجب می‌شود به خوبی به ملات بچسبد. آجر قزاقی یا کامل، امروزه برای نمای ساختمان استفاده می‌شود اما در گذشته، هم برای نمای ابنیه و هم برای دیوارکشی جهت تفکیک طبقات و سفت کاری، استفاده می‌شده است. کاربرد دیگر آجر قزاقی، مربوط به سقف ابنیه بوده است. طاقهای ضربی گنبدی و ایوانها و آهنگوم با استفاده از آجر قزاقی درست می‌شده است . هم اکنون نیز سقف آهنگوم با آجر قزاقی کار می‌شود. آجر نیمه وجود آجر در ابعاد و ضخامتهای متنوع، دست معمار را در طراحی هنرمندانه‌تر و به صرفه تر نمای بنا و تزیینات داخلی ساختمان، بازتر می‌کند. همچنین معمار می‌تواند بسته به میزان جلو آمدن و عقب‌نشینی بنا در قسمتهای متفاوت نما، از آجرهای متفاوت استفاده کند. بله در قدیم و حتی همین حالا بسیاری از استادکاران آجرکار آجر را توسط تیشه از عرض به دو نیمه می‌کرده اند و به این ترتیب آجری نیمه به وجود می‌آورده‌اند که اصطلاحاً به آن “قلمدونی”می‌گفته‌اند. تاریخچه تولید آجر نیمه حیدری در سال ۱۳۷۶، برای اولین بار “مجموعه آجر سنتی حیدری” آجر نیمه را با قالب مجزا تولید کرد. علت تولید آجر نیمه با قالب مجزا به پروژه‌ای مربوط بود که کارفرما به آجرهای(نیمه) صاف و گونیا نیاز داشت تا بتواند از ملات کمتری پشت آجر استفاده کند. پس از آن پروژه، تولید آجر نیمه متوقف شد چون آجرکاران آن دوره غالبا از تیشه‌کاری و قلمدونی استفاده می‌کردند و استفاده از آجر نیمه هنوز جا نیفتاده بود. اما بعدها با دگرگون شدن صنعت آجر و تحولی که (بنا بر تایید میراث فرهنگی و سازمان زیباسازی شهرداری تهران) شخص “استاد علیرضا حیدری” به وجود آورد، نه تنها آجر نیمه بلکه آجر پلاک و حتی آجر پلاک با ابعاد سفارشی نیز، متقاضی و بازار پیدا کرد. آجر پلاک همانطور که مشاهده کردید آجرهای قزاقی، نیمه و پلاک، نمای مستطیلی دارند یعنی طول و عرض آنها متفاوت است اما آجرهای چهارگوش، همانطور که از نامشان پیداست، نمای مربعی دارند و طول و عرض آنها یکسان است. آجرهای چهارگوش بسته به ابعادشان، نامهای متفاوتی می‌گیرند که مشهورترین آنها نظامی و خطایی است. انواع آجرهای چهارگوش، هم در بام و هم سقف و هم دیوار و هم در محوطه‌سازی استفاده می‌شوند. یعنی آجر چهارگوش مختص کف نیست. دیوارهای بسیاری از بناهای تاریخی مثل کاروانسراها با استفاده از آجر چهاگوش کار شده و گاهی قطر این دیوارها تا ۸۰ سانت است. مثلا ۴ عدد آجر ۲۰ در ۲۰ کنار هم چیده شده که هم نمای دوطرفه و چندطرفه و چند بعدی آن ساختمان را به ما می‌دهد و هم دیوارکشی و سفت کاری بنا را کامل می‌کند. آجر خطایی در گذشته، برای فرش کف حیاط و بام از آجر ختایی استفاده می‌شده است و توسط این آجرها، آب برای خروج از محوطه هدایت می‌شده است. شاید به همین دلیل، این آجرها “خط‌آبی” عنوان می‌شده‌اند که بعدها این کلمه به خطایی(ختایی) تغییر کرده باشد. آجر نظامی نمی‌توان علت استفاده از نام آجر نظامی را مربوط به استفاده از آجر نظامی در معماری بناهای نظامی دانست چون کاروانسرا یا بقعه ها کاربرد نظامی نداشته اند اما در معماری آنها از آجرهای نظامی استفاده می‌شده است.تعریف کلی آجر سنتی
آجر سنتی، سرآمد انواع آجرها
انواع آجر سنتی
آجر قزاقی
به آجر توپر سنتی و دستساز در ابعاد ۵.۵*۵.۵*۲۰، آجر نیمه گفته می‌شود. آجر نیمه دارای ابعاد یک آجر قزاقی(آجر کامل) است که از عرض به دو نیم شده باشد. در واقع آجر نیمه دارای طول ۲۰ سانت، عرض۵.۵ سانت و نیز ضخامت ۵.۵ سانت است.آیا آجر نیمه از قدیم بوده است؟
به آجر توپر سنتی و دستساز در ابعاد یک آجر قزاقی(کامل) منتها با ضخامت کمتر، آجر پلاک می‌گویند. بنابراین طول آجر پلاک ۲۰، عرض آن ۵و نیم و ضخامت آن ۳ یا ۳.۵ و یا ۴ است که البته بسته به سفارش مشتری می توان ابعاد آجر پلاک را تغییر داد مثلا گاهی آجرهای پلاک بزرگ با طول ۲۶ سانت یا حتی ۳۴ سانت هم تولید می‌شود.کاربرد آجرهای چهارگوش
قدیمیهای معماری ما، آجرهای ۲۰ در ۲۰ را چهارگوش می نامند. امروزه این آجرها ختایی(خطایی) نامیده می‌شود. در ساخت ساختمانها و بناهای تاریخی قدیمی سمت زنجان و قزوین، به وفور از این آجرها استفاده می‌شده است. اما در شهرهای مسیر شرق تهران تا مشهد،همچون گرمسار، ایوانکی، سبزوار، شاهرود، سمنان و مشهد، از آجرهای چهارگوش سایز بزرگتر مثل ۲۱و نیم در ۲۱ و نیم و ۲۳ در ۲۳، استفاده می‌شده است.علت نامگذاری آجر خطایی
به عنوان مثال کاروانسرای شاه عباسی کرج، کاروانسرای میاندشت شاهرود یا مسجد جامع ورامین، از نمونه بناهای تاریخی‌ای هستند که هم در بام گنبدی آنها و هم حیاط و محوطه آنها از اجر خطایی استفاده شده است.
سایز بزرگتر آجرهای دستی که با قالبهای چهارگوش بزرگ مثلا ۳۰ در ۳۰، ۴۰ در ۴۰، ۵۰ در ۵۰ یا ۶۰ در ۶۰ ساخته می‌شدند را آجر نظامی می‌گفته‌اند.
به عنوان مثال، شاهد استفاده از آجر نظامی در طاق کاروانسرای شاه عباسی کرج هستیم که آجرهای مورد نیاز بازسازی آن نیز در دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰، توسط “مجموعه آجر سنتی حیدری” تولید شده است.علت نامگذاری آجر نظامی
پس نمی توان گفت که این نامگذاری، به نوعی به امور نظامی مربوط بوده است (مشابه همان داستانی که به اشتباه در مورد آجر قزاقی گفته می‌شود).
شاید علت نامگذاری به لزوم وجود یک نظام خاص برای استفاده از آجرهایی با این ابعاد بزرگ و حجم و وزن بالا، مرتبط است. چون نصب این آجرها بسیار بسیار کار سخت و نظام‌مندی بوده است. به ویژه آنکه (برعکس تصور اولیه که گمان می‌رود این آجرها در کف استفاده می‌شده‌اند) بیشتر در سقف و طاق ایوانی یا شبستانهای بناهای تاریخی استفاده می‌شده است.
بعضی از این آجرها تا ۱۷ کیلو وزن دارند و از آنها در طاقهای بلند (مثل طاق ایوانهای کاروانسرای شاه عباسی) استفاده می‌شده است.